Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ( ΑΠΟ ΤΗΝ ΡΩΜΗ ΕΩΣ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ )

Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν έχει να επιδείξει κάτι το αξιόλογο στον τομέα των θετικών επιστημών. Οι Ρωμαίοι δεν ενδιαφέρονται για τις επιστήμες και τις εφαρμογές τους τόσο, όσο για την Ηθική Φιλοσοφία. Παρόλα αυτά δύο μορφές επιστημόνων κυριαρχούν.

Η μία είναι του Γαληνού (Πέργαμος Μ. Ασίας 129-199 μ.Χ.), του αρχίατρου του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου. Θεωρήθηκε “πατέρας της φυσιολογίας και της υγιεινής παθολογίας”. Ασχολήθηκε με όλους σχεδόν τους γνωστούς τομείς της εποχής του και έγραψε περίπου 700 ιατρικές μελέτες απ’ τις οποίες σώζονται περίπου 100.

σχήμα 1 Το κυκλοφοριακό σύστημα του Γαληνού. Κεντρικό ρόλο παίζει το συκώτι κι όχι η καρδιά.

Ο Γαληνός υιοθέτησε τη διδασκαλία του Ιπποκράτη για τους χυμούς του σώματος και επικέντρωσε την έρευνά του στο νωτιαίο μυελό, την αναπνοή και την κυκλοφορία του αίματος. Βέβαια στον τομέα αυτό έκανε σημαντικά λάθη που οφείλονται κυρίως στο ότι οι μελέτες του βασίστηκαν σχεδόν αποκλειστικά σε ανατομές ζώων (η ανατομή ανθρώπου απαγορεύονταν εκείνη την εποχή). Έτσι περιγράφει ένα πεντάλοβο ήπαρ (βασισμένος σε ανατομές σκύλων) απ’ το οποίο ξεκινάει η ροή του αίματος (σχήμα 1). Το αίμα προωθείται μέσω των φλεβών στον οργανισμό και καταλήγει στην δεξιά κοιλία της καρδιάς, καθαρίζεται στους πνεύμονες και ξαναγυρίζει στο συκώτι. Για να δικαιολογήσει την ύπαρξη αίματος στην αριστερή κοιλία, θεώρησε ότι αυτή επικοινωνεί με την δεξιά, μέσω μιας διαδικασίας παρόμοια με την εφίδρωση. Η περιγραφή αυτή του καρδιαγγειακού συστήματος καταρρίπτεται μόλις στην Αναγέννηση. Αυτό ίσως να οφείλεται στο ότι ο χριστιανισμός προώθησε τις θεωρίες του, εφόσον αυτές δεν εναντιώνονταν στα δόγματά του.

Η δεύτερη μορφή είναι αυτή του αστρονόμου Κλαύδιου Πτολεμαίου (138-180 μ.Χ.). Υποστηρικτής του γεωκεντρικού σύμπαντος του Αριστοτέλη και του Ίππαρχου, ο Πτολεμαίος επαναθεώρησε τις θέσεις τους καταλήγοντας σ’ ένα “ακλόνητο”, λεπτομερειακό και πλήρως μαθηματικό σύστημα. Το “γεωκεντρικό” ή “πτολεμαϊκό” σύστημα που παρουσιάζεται στο έργο του “Μαθηματική σύνταξις” τοποθετούσε τη Γη στο κέντρο του Σύμπαντος και τον Ήλιο και τα αστέρια και τους άλλους πλανήτες να περιστρέφονται γύρω της.

σχήμα 2 Η θεωρία των επικύκλων του πτολεμαϊκού συστήματος.

Ο Πτολεμαίος ασχολήθηκε επίσης με την Γεωγραφία στο έργο του “Μαθηματική υφήγησις”. Εκεί εξηγεί τη μέθοδο υπολογισμού του γεωγραφικού μήκους και πλάτους και τον τρόπο για να παραστήσουμε σ’ ένα επίπεδο τη σφαιρική επιφάνεια της Γης.

Το έργο πάντως του Πτολεμαίου είναι κατά ένα μέρος η επανάληψη του χαμένου έργου του Ίππαρχου. Το πτολεμαϊκό σύστημα είχε κάποια προβλήματα. Ένα ήταν ότι δεν εξηγούσε την ακανόνιστη πορεία κάποιων πλανητών στον ουρανό, η οποία υποτίθεται ότι ήταν κυκλική. Κάποιοι πλανήτες φαίνονταν να παρεκκλίνουν απ’ την τροχιά τους και να κινούνται για λίγο αντίθετα, έως ότου την συνεχίσουν έχοντας πρώτα σχηματίσει ένα βρόγχο. Για να λύσει το πρόβλημα αυτό, ο Πτολεμαίος υιοθέτησε την θεωρία των επικύκλων του Ίππαρχου. Σύμφωνα μ’ αυτή τη θεωρία κάθε πλανήτης διαγράφει κυκλική τροχιά γύρω από ένα κέντρο το οποίο διαγράφει κυκλική τροχιά γύρω απ’ τη Γη. Έτσι η συνολική κίνηση του πλανήτη όπως φαίνεται απ’ τη Γη είναι ένας “βρόγχος” (όπως φαίνεται με τη διακεκομμένη τροχιά στο σχήμα 2).

Το έργο του Πτολεμαίου μεταφράστηκε στα αραβικά με τον τίτλο “Αλμαγίστη” (= η Μεγίστη) και μέσω των Αράβων, πέρασε στην Ευρώπη του Μεσαίωνα όπου δεν αμφισβητήθηκε μέχρι τον 16ο αι.

.

Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ

Με την πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το σκοτάδι απλώνεται στη Δυτική Ευρώπη. Όχι μόνο δεν μπορούμε να μιλάμε για ανάπτυξη των θετικών επιστημών, αλλά έχουν πια χαθεί και στοιχειώδεις γνώσεις. Οι λιγοστοί ερευνητές πέφτουν συνήθως θύματα του άγριου κυνηγητού ηγετών της Εκκλησίας, που γεμάτοι αντιεπιστημονική προκατάληψη εναντιώνονται σε ο,τιδήποτε δεν αναφέρεται στα Ιερά Κείμενα.

Αλλά και στο Βυζάντιο δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ανάπτυξη των θετικών επιστημών. Οι μελετητές του Βυζαντίου ακολουθούν σχεδόν αποκλειστικά θεολογικές-θεωρητικές κατευθύνσεις. Αμυδρές αντανακλάσεις των θετικών επιστημών παρουσιάζονται με κάποια μικρής σχετικά σημασίας τεχνολογικά επιτεύγματα (π.χ. το “υγρό πυρ” των βυζαντινών).

Η άγνοια βασιλεύει. Τα άστρα θεωρούνται φαναράκια που ο Θεός τοποθέτησε στον ουρανό για να φωτίζουν τις νύχτες των ανθρώπων, η Γη θεωρείται επίπεδη. Ο Κοσμάς ο Ινδοπλεύστης στο έργο του “Χριστιανική Τοπογραφία του Σύμπαντος”, διαβεβαιώνει ότι η Γη είναι επίπεδη και ότι νυχτώνει όταν ο Ήλιος κρύβεται πίσω από ένα μεγάλο βουνό που βρίσκεται στα όρια του Σύμπαντος. Αντίθετα όλα τα κείμενα που αναφέρουν ότι η Γη είναι σφαιρική και αποτελεί μόλις ένα μικρό κομμάτι του Σύμπαντος, χαρακτηρίζονται παράνομα, επειδή μειώνουν το λυτρωτικό έργο του Χριστού σ’ ένα τόσο μικρό κόσμο.

Κάθε έρευνα αποθαρρύνεται. Για παράδειγμα, οι λανθασμένες απόψεις του Γαληνού για την κυκλοφορία του αίματος και την ανθρώπινη ανατομία επικρατούν αφού η νεκροτομή είναι κάτι που απαγόρευε η Δυτική Εκκλησία (εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων).

Οι φυσικοί επιστήμονες των μεσαιωνικών χρόνων ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με προβλήματα Μηχανικής, βασισμένοι σ’ ένα αριστοτελικό πρότυπο και επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν καθημερινές, πρακτικές ανάγκες. Σχολιάζουν και προσπαθούν ν’ αποδείξουν προτάσεις της Φυσικής του Αριστοτέλη. Για παράδειγμα ένα πρόβλημα Μηχανικής που απασχόλησε τους φυσικούς του Μεσαίωνα ήταν αυτό της κίνησης βαλλόμενων βλημάτων, καθώς και άλλα προβλήματα κίνησης των σωμάτων.

Στον τομέα της Ιατρικής δεν σημειώνεται κάποια αξιοσημείωτη πρόοδος. Παρόλα αυτά τίθονται τα θεμέλια των πρώτων ιατρικών σχολών. Η πρώτη οργανωμένη Ιατρική Σχολή στην Ευρώπη είναι αυτή του Σαλέρνο που φιλοξένησε τους πιο σημαντικούς γιατρούς της εποχής (όπως τον Κωνσταντίνο τον Αφρικανό). Η σχολή το Σαλέρνο δημιούργησε δική της βιβλιογραφία με γνωστότερο έργο της το “Οδηγός Υγείας του Σαλέρνο”. Ο τίτλος της κορυφαίας Ιατρικής Σχολής παραχωρείται στη συνέχεια στη σχολή του Μονπελιέ της Γαλλίας (1200).

Μορφές της Ιατρικής κατά τον Μεσαίωνα (ουσιαστικά δύο αιώνες πριν την “επίσημη” έναρξη της Αναγέννησης, θεωρούνται ο Ρογήρος Βάκων (Roger Bacon) και ο Αλβέρτος ο Μέγας (μέσα του 13ου αι.) που ασχολείται και με τη Βοτανική. Επίσης στην Μπολόνια διδάσκει ο Μοντίνο ντι Λιούτσι με σημαντικό έργο στον χώρο της Ανατομίας. Η Ανατομική του που δημοσιεύθηκε το 1316 αποτέλεσε το πρώτο εγχειρίδιο Ανατομικής. Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία του Γκυ ντε Σωλιάκ του πιο γνωστού χειρούργου της εποχής, του οποίου η “Μεγάλη Χειρουργική” άφησε εποχή στον τομέα.

Όμως κάποια άλλα θέματα δεν μπορούσε να τα αγγίξει η Επιστήμη του Μεσαίωνα. Το 1277 ο πάπας Ιωάννης ΚΑ’ καταδίκασε 219 επιστημονικές προτάσεις (περισσότερες απ’ τις οποίες ανήκαν στον Αριστοτέλη [1]) επειδή θεωρούνταν καθαρά θεολογικές (π.χ. για το αν η πρώτη Αιτία μπορούσε να δημιουργήσει παραπάνω από έναν κόσμους).

ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ (Ινδία, Κίνα)

Ο Μεσαίωνας ήταν τοπικό φαινόμενο της Ευρώπης. Στην Ανατολή κάποιοι λαοί, είτε  σκεπτόμενοι επιστημονικά είτε διατηρώντας απλά τη γνώση του ένδοξου παρελθόντος τους, παρέχουν στοιχεία πολιτισμού στη μεσαιωνική Ευρώπη.

Η Ινδία για παράδειγμα έδωσε στους Άραβες το δεκαδικό σύστημα αρίθμησης με τα ψηφία (0 έως 9) τα οποία έμελλε να κυριαρχήσουν διεθνώς στις μέρες μας.

Παράλληλα στη διάρκεια του Μεσαίωνα, η επαφή με την Κίνα δεν χάνεται εντελώς (παράδειγμα τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο). Έτσι η Ευρώπη επωφελείται από κάποια τεχνολογικά επιτεύγματα των Κινέζων. Οι τρεις μεγάλες εφευρέσεις που συνδυάζονται με το τέλος του Μεσαίωνα και την αυγή της Αναγέννησης, προέρχονται απ’ την Κίνα (πυξίδα, πυρίτιδα, τυπογραφία).

Η Κίνα έχει όμως δώσει στη Δύση και κάποιες φαρμακευτικές ουσίες όπως ο σίδηρος (για την αναιμία), το καστορέλαιο, ο καολίνης, το ακόνιτο, η καμφορά και η ινδική κάνναβη. Μεταβιβάζονται επίσης και θεραπευτικές μέθοδοι όπως η υδροθεραπεία (π.χ. για την αντιμετώπιση του πυρετού) και ο εμβολιασμός (πέρασε στην Ευρώπη μόλις το 1720).

Η “ΚΙΒΩΤΟΣ” ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ

Το κενό που δημιουργεί ο ξεπεσμός της Ευρώπης, ήρθε να καλύψει το Ισλάμ. Η εξάπλωσή του άρχισε τον 7ο αι. και ως τον 10ο αι. η Αραβική ήταν η γλώσσα που ομιλούταν απ’ την Περσία ως την Ισπανία. Όταν στην Ευρώπη καίγονταν τα βιβλία, και σ’ όλη τη Β. Ισπανία υπήρχαν μόλις 5.000 βιβλία, η αραβική βιβλιοθήκη της Κόρδοβας έχει πάνω από 500.000.

Το Ισλάμ έχοντας φωτιστεί απ’ το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας αποτέλεσε την πνευματική κιβωτό της Αναγέννησης. Σ’ αυτό συντέλεσαν και οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου που δημιούργησαν μια αυτοκρατορία η οποία ευνοούσε την διάδοση γνώσεων και πληροφοριών. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού στην Ευρώπη και των διωγμών που υπέστησαν, οι εναπομείναντες λάτρεις του αρχαίου ελληνικού πνεύματος κατέφυγαν σε πολλές περιπτώσεις στη Μ. Ανατολή μεταφέροντας μαζί τους την κουλτούρα και τις γνώσεις τους.

Για παράδειγμα, όταν οι διδασκαλίες του Νεστόριου καταδικάστηκαν από την Γ’ Οικουμενική Σύνοδο (Έφεσος, 431) σαν αιρετικές, οι οπαδοί του κατέφυγαν στην Περσία. Ίδρυσαν στη Μεσοποταμία Φιλοσοφική και Ιατρική Σχολή που άκμασε μέχρι το 482. Το 489 επέστρεψαν πάλι στην Περσία ιδρύοντας τη Σχολή της Νισίβεως στην οποία κορυφαίος γιατρός ήταν ο Γιούργις ιμπν Μπουχτισού, που εγκαινίασε μια δυναστεία μεταφραστών ιατρικών κειμένων που κράτησε έξι γενιές. Άλλος μεγάλος γιατρός και μεταφραστής ήταν ο Χουναΐν ιμπν Ισάκ ή Ιωάννιτος (9ος αι. μ.Χ.)

Με τέτοιους τρόπους μεταφέρεται η αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη στον αραβικό κόσμο. Παράλληλα γίνονται μεταφράσεις στα Συριακά και σε άλλες γλώσσες της Μ. Ανατολής,  από τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Μόνο στη διάρκεια της δυναστείας των Αβασσιδών (750-1258) μεταφράζονται όλα σχεδόν τα έργα του Αριστοτέλη, του Αρχιμήδη και των Νεοπλατωνικών. Σταδιακά ακμάζουν κι άλλες εστίες γνώσης και επιστημονικής έρευνας, όπου εκτός την Φιλοσοφία και την Ιατρική, μελετώνται κι άλλες επιστήμες (Μαθηματικά, Αστρολογία, Αλχημεία). Την ίδια εποχή στην Ευρώπη βασιλεύει η άγνοια. Ακόμα και μεγάλοι άντρες της εποχής, όπως ο Καρλομάγνος, με το ζόρι μπορούν να υπογράψουν.

Με το πέρασμα το αιώνων το Ισλάμ αρχίζει να αποδίδει τα κληροδοτήματα της Αρχαίας Ελλάδας στη Μεσαιωνική Ευρώπη, κάνοντας να ανθίσει η Αναγέννηση.

Την επαφή Ευρώπης - Ισλάμ ολοκληρώνουν κάποιες σημαίνουσες προσωπικότητες του αραβικού κόσμου:

α) ο Ραζής (9ος αι.) Θεωρήθηκε ο μεγαλύτερος γιατρός του Ισλάμ. Έγραψε μια ογκώδη πραγματεία Ιατρικής γνωστή ως “Συνοπτικό βιβλίο”.

β) ο Αβικέννας (980-1037). Μεγάλος γιατρός και γενικά πανεπιστήμονας. Μέχρι τον 17ο αι., αυτός κι Γαληνός θεωρούνταν οι πιο σημαντικοί του χώρου. Το κύριο έργο του “Κανόνας της Ιατρικής” χρησιμοποιήθηκε σε πολλές ιατρικές σχολές της Αναγέννησης, όπως στην σχολή του Μονπελιέ.

γ) ο Μαϊμονίδης, εβραίος φιλόσοφος και γιατρός του 12ου αι. Εξορίστηκε απ’ την Κόρδοβα επειδή δεν ήθελε να γίνει μουσουλμάνος. Πολύ σημαντικό στους ιατρικούς κύκλους θεωρείται το έργο του “Κώδικας του Μαϊμονίδη” που έχει ηθικό χαρακτήρα.

γ) ο Αβερρόης, φιλόσοφος, που η κοσμοθεωρία του ταιριάζει με αυτήν του Αριστοτέλη, και

δ) ο Αλ Μπιρουνί (αστρονόμος και μαθηματικός. Έγραψε ένα έργο για τους ινδικούς αριθμούς και περιέγραψε την κατασκευή ενός “κουτιού της Σελήνης” που θα έδινε Αστρονομικές πληροφορίες για τη Σελήνη).